Stress de baas! Ken jij de polyvagaal theorie al?

Wat gebeurt er als er onbalans is in het zenuwstelsel van je paard, en hoe kun je dit (weer) in balans brengen? Het zenuwstelsel is een onwijs gecompliceerd systeem waar we nog maar een klein beetje van weten. Maar als het ‘mis’ gaat, zien we vaak grote gevolgen. (Chronische) stress is een veelvoorkomend onderwerp waar veel paardenmensen mee te maken krijgen. Dus ik ga proberen jullie op een praktische manier een beetje mee te nemen in mijn kijk op deze fascinerende wereld. En ik ga je uitleggen wat de polyvagaal theorie is… Want heb je daar al wel eens van gehoord?

Eerst een beetje theorie

Voor de duidelijkheid van dit blog delen we het zenuwstelsel op in twee kanten. De kant van het zenuwstelsel die wij waarschijnlijk het meeste kennen, is het sympathische zenuwstelsel. Als dat geactiveerd is, zien we dat in de welbekende vecht- en vluchtreacties (fight, flight, freeze, faint). Dit kan acuut zijn, waarbij onder andere adrenaline vrijkomt, en de hartslag en ademhaling omhoog gaan. Maar het kan ook chronisch worden als de prikkel langer aanhoudt, waarbij onder andere cortisol wordt aangemaakt, wat heel nadelige gevolgen kan hebben voor de gezondheid. Meer daarover hieronder.

Sympathisch vs. parasympathisch

De tegenhanger van het sympathische zenuwstelsel is het parasympathische zenuwstelsel, ook wel het rest&digest systeem genoemd, waarbij het hele lichaam tot rust komt en processen als vertering en weefselherstel weer op gang komen. Om een gebalanceerd systeem te hebben, hebben wij (en het paard ook) beide nodig. Het systeem komt in onbalans als één kant van het zenuwstelsel constant geactiveerd is en het paard niet meer op een gezonde, natuurlijke manier kan schakelen tussen de twee.

Acute vs. chronische stress

Dit brengt ons bij het onderwerp stress. Laat ik om te beginnen benadrukken dat stress niet bij voorbaat iets slechts is. Acute (kortdurende) stress komt voor in het leven en in de natuur. Een gezond, gebalanceerd paard kan hiermee omgaan. Ze nemen de dreiging waar – bijvoorbeeld een hond die uit de bosjes schiet – reageren en gaan dan weer door met grazen. Maar ervaart het paard over langere tijd chronische stress; dan kan dit wel degelijk grote gevolgen hebben. Naast alle mogelijke gezondheidsissues die dit met zich mee kan brengen, zie ik in de praktijk bij mijn eigen trainingen vaak dat paarden die als ‘lastig’ of ‘probleempaarden’ gelabeld worden en hun stress niet los kunnen laten, eigenlijk een onderliggend probleem hebben in dit gebied.

Intern en extern

Het is dus aan ons als ruiters, trainers of eigenaren om enerzijds te kijken hoe we (chronische) stressfactoren zoveel mogelijk kunnen beperken en anderzijds hoe we het paard kunnen helpen om te gaan met de acute, kortdurende stress die nu eenmaal bij het leven hoort. Dan wordt het dus belangrijk om te weten wat dan stressfactoren zijn die kunnen zorgen voor chronische stress bij het paard. Hierbij maak ik graag een onderscheid tussen interne (in het paard zelf) en externe (van buitenaf) factoren.

Interne factoren

Bij de interne factoren is de meest voorkomende natuurlijk fysieke aandoeningen die het paard pijn of ongemak geven. Ik geef even een heel praktisch voorbeeld: je paard heeft fysieke schade opgelopen door bijvoorbeeld een ongeluk; afwijkende beenstand, slecht hoefmanagement enzovoorts; of een jong paard dat een enorme groeispurt doormaakt. Dit alleen al geeft stress op het systeem van het paard, maar nog meer als je het ook nog zou koppelen aan inspanning die wij vragen van het paard en wat op dat moment misschien nog even teveel is voor hem. Ook ziektes en aandoeningen zoals bijvoorbeeld insuline disregulatie of zomereczeem horen bij mogelijke interne stressfactoren; de stress die dit soort aandoeningen op het hele systeem kunnen plaatsen moeten we denk ik niet onderschatten.

Externe factoren

Er zijn ontzettend veel externe factoren die een rol kunnen spelen in de activatie van stress en het sympathische zenuwstelsel. Voermanagement is natuurlijk een hele belangrijke, evenals het sociaal contact met soortgenoten en de vrije beweging die het paard wel of niet krijgt; en ook komt hier de training die wij met het paard doen natuurlijk weer om de hoek kijken. Slecht passend tuigage, het (onbedoeld) overvragen van het jonge paard en ook overprikkeling door een hele drukke leefomgeving terwijl het paard misschien meer gebaat is bij een rustige leefomgeving; en zo kan je nog een hele hoop meer bedenken.

Zenuwstelsel en gedrag

In mijn vakgebied als gedragstrainer zie ik persoonlijk dit soort overprikkeling en activatie van het sympathische zenuwstelsel vaak terug in het gedrag van het paard; explosief gedrag onder het zadel, staken, steigeren, bokken, steeds ‘uit het niets’ ervandoor gaan (maar wat natuurlijk helemaal niet uit het niets komt). Maar de signalen kunnen ook subtieler zijn voor de klant; het erf niet af willen, ‘zure’ blik bij het aansingelen, veel met het hoofd schudden of op het bit kauwen en de teugels steeds uit je handen willen trekken zijn bijvoorbeeld dingen die ik in de praktijk tegenkom die kunnen wijzen op een ongebalanceerd zenuwstelsel. Natuurlijk kun je dit niet alleen tijdens het rijden of werken met je paard merken: ook als het paard zich bijvoorbeeld ongesocialiseerd gedraagt tegenover andere paarden, van ons wegloopt in de wei en zich niet laat pakken, of extreme verlatingsangst heeft; zijn dit tekenen van een ongebalanceerd zenuwstelsel.

Weer terug naar balans

Bewustwording van de stressfactoren die er kunnen spelen die het sympathische zenuwstelsel activeren en deze factoren proberen te managen is dus de eerste stap om dat systeem weer in balans te brengen. De zogenaamde ‘polyvagaal theorie’ vind ik persoonlijk ook een hele mooie (het is voor dit blog te veel om hier super gedetailleerd op in te gaan, maar mocht je hier meer over willen leren bekijk dan vooral het werk van Dr. Steven Porges en Dr. Rebecca Bailey eens.) Dit principe is gebaseerd op het stimuleren van nieuwsgierigheid en interactie met ons, en met de omgeving, om het paard van sympathische naar parasympathische activatie te brengen.

Een paar praktische voorbeelden In de praktijk kan je hele mooie voorbeelden hiervan zien in bijvoorbeeld de Passive Physio™, proprioceptie oefeningen met bijvoorbeeld balkjes, of het geven van allerhande ‘puzzeltjes’ in de vorm van mental training, hersenwerk of speurwerk. Door het op een veilige manier ontdekken van de omgeving en nieuwe stimuli komt het paard letterlijk ‘uit zijn schulp’ en bouwt hij (zelf)vertrouwen op.

polyvagaal theorie: de kracht van zich veilig voelen

De principes van polyvagaal theorie brengen het paard weer in connectie met hun lichaam en met hun omgeving, wat ze rust en stabiliteit geeft. Het sleutelwoord hierbij is ‘veilig’. Het paard dat zich niet veilig voelt in zijn omgeving of met ons zal niet in parasympathische activatie komen en dus ook niet tot rust komen. Alleen vanuit een gevoel van veiligheid zal het paard nieuwsgierigheid en interactie met zijn omgeving kunnen aangaan, dingen kunnen ontdekken en zich weer zekerder in zijn lichaam voelen. Belangrijkste hierbij zijn nog maar weer een keer de stressfactoren: een paard dat fysieke of mentale stress ervaart door pijn, ongemak of verkeerd management kan zich niet veilig voelen.

Kort samengevat

Voor alle duidelijkheid nog even; dit is allemaal slechts mijn eigen persoonlijke ervaring, en geenszins bedoeld als therapeutisch of veterinair advies. Maar in het kort: neem je paard serieus als hij signalen van stress laat zien, en probeer erachter te komen of er een achterliggende oorzaak is. Vaker dan je denkt komt een overprikkeld of ongebalanceerd zenuwstelsel voort uit fysieke of mentale stress; en het paard helpen met het reguleren van stress en het zenuwstelsel weer meer in balans brengen begint dus met management, en eindigt bij ons als eigenaar!

Geschreven door Jeannette Martens, www.jeannettemartens.nl 

Jeannette haar missie is mensen en paarden helpen door de communicatie tussen mens en paard te verbeteren; door inzicht in het natuurlijke gedrag van het paard en de mindset van de ruiter/trainer. Als je een goed team wil worden met je paard, op de grond of in het zadel, ben jij namelijk ook 50% van dat team!

Hou jij er dus net als Jeannette van om holistisch naar je paard te kijken? Stuur haar dan zeker een berichtje!